Obraz Mikołaja Sobczaka Znamia inspirowany jest historią białostockiego ruchu anarchistycznego. Powstał na wystawę „Na początku był czyn!” (Galeria Arsenał w Białymstoku, 2021), podejmującą mało do niedawna rozpoznany problem anarchizmu insurekcyjnego w środowisku robotniczym miasta. Na początku XX w., w prężnym ośrodku przemysłu włókienniczego, jakim był Białystok pod zaborem rosyjskim, anarchiści (w większości pochodzenia żydowskiego) stanowili istotną siłę politycznego i społecznego oporu. Tytuł pracy to bezpośrednie nawiązanie do nazwy anarchokomunistycznego ugrupowania Czornoje Znamia (ros. Чёрное знамя – Czarny Sztandar), najważniejszej i jednej z najbardziej radykalnych w Imperium Rosyjskim organizacji ruchu robotniczego, powstałej w 1905 r. Czarnoznamieńcy inspirowali bojkoty ekonomiczne i powstania robotników przeciw fabrykantom, dopuszczali się sabotażu przemysłowego i aktów otwartej przemocy wobec burżuazji, policji oraz armii rosyjskiej.

Sobczak korzysta z archiwum rosyjskiego anarchizmu. Trzy grupy postaci po lewej stronie obrazu zostały namalowane na podstawie zdjęć ukazujących aktywistów: członków Czarnego Sztandaru w trakcie spotkania w Mińsku (1906), anarchistki w kolonii katorżniczej w Nerczyńsku (1907) i młodych rewolucjonistów z podbiałostockich Krynek w więzieniu w Grodnie (1906). Inne ujęcia odwołują się do materiałów dokumentujących ataki bombowe, pochody robotników i pogrom białostocki (mord ludności żydowskiej inspirowany przez władzę, 1906). Karykaturalna postać po prawej stronie nawiązuje do kartki pocztowej z satyrycznym wyobrażaniem anarchisty Władimira Lapidusa „Strigi”, który zginął w paryskim parku Bois de Vincennes na skutek przypadkowego wybuchu bomby, którą transportował. W lewym górnym rogu dostrzec można pieczęć Anarchistycznego Czerwonego Krzyża, organizacji wspierającej więźniów.

Wydarzenia i postaci historyczne Sobczak zestawia ze współczesnymi polskimi ruchami anarchistycznymi. Na obrazie widnieją portrety Margot, Łani i Lu z queerowego kolektywu Stop Bzdurom. Na dole zauważyć można rozpływające się zdjęcia prasowe z kontrdemonstracji nacjonalistów podczas białostockiego Marszu Równości w 2019 r. Artysta szuka paraleli między historią a współczesnością, wskazując na zbliżone mechanizmy represji i aktywnego oporu. W jego ujęciu przeszłość silnie odbija się w teraźniejszości, czas traci linearność, a historia niejako zatacza koło.

Izabela Kopania

Monumentalny obraz składa hołd Czarnemu Sztandarowi i białostockiemu ruchowi anarchistycznemu. Na płótnie znajdują się grupowe portrety anarchistów i anarchistek z regionu oraz pieczęć Białostockiego Anarchistycznego Czerwonego Krzyża – jednej z pierwszych tego typu organizacji wspierających więźniów, dziś działającej jako Anarchistyczny Czarny Krzyż. Widnieje na nim również przedstawienie jednego z członków Czarnego Sztandaru Władimira Lapidusa „Strigi”, który nieumyślnie wysadził się w powietrze. Wśród tłumu buntujących się robotników pojawiają się portrety Margot, Łani i Lu ze współczesnego polskiego queerowo-anarchistycznego kolektywu Stop Bzdurom, znanego nie tylko z akcji bezpośrednich, ale także z powodu represji, jakim był poddawany. Poprzez nawiązania zarówno do pogromu białostockiego z 1906 r., jak i do gwałtownych kontrdemonstracji podczas Białostockiego Marszu Równości w 2019 r., Mikołaj Sobczak łączy przeszłość z teraźniejszością, tworząc alternatywne i transgresywne malarstwo historyczne dla przyszłości.

Katarzyna Różniak & Post Brothers

Tekst pochodzi z publikacji Na początku był czyn! Zin 2 / In the Beginning Was the Deed!: Zine 2, Galeria Arsenał w Białymstoku, Białystok 2022