Praktyki podporządkowania to archiwum przedmiotów, dokumentów tekstowych i wizualnych, zapisów wideo i audio, które dla Sergeya Shabohina stały się uniwersalnymi reprezentacjami strachu. To szczególnego rodzaju kolekcja semioforów – rzeczy wyposażonych w znaczenia – które odnoszą odbiorcę do doświadczenia systemu totalitarnego i autorytarnego, terroru i inwigilacji wszystkich sfer życia. Za konstelacją codziennych przedmiotów kryje się sieć gęsto utkanych treści, wspólnie tworzących zarówno dosłowny, jak metaforyczny obraz relacji między jednostką a opresyjnym państwem.

Prywatne archiwum rzeczy Shabohin zapoczątkował w 2010 roku. Odtąd w miejscach publicznych Mińska i domach prywatnych wynajduje obiekty będące pozornie tylko niemymi świadkami brutalnych działań białoruskiego reżimu wobec obywateli. Artysta bada niszczący wpływ państwa na jednostkę, pokazując, że zaczyna się on jeszcze przed jej narodzinami (poprzez kontrolę urodzeń i naruszanie praw kobiet) i trwa po jej śmierci (reżim zarządza pamięcią o zmarłych, zwłaszcza opozycjonistach). Z upływem lat kolekcja Shabohina nabierała coraz bardziej totalnego wymiaru: obok przedmiotów pojawiły się zarejestrowane mówione historie mieszkańców oraz osób odwiedzających Białoruś. Ten wielowarstwowy, leżący na styku kilku dyscyplin projekt w dużej mierze kształtowały dyskusje prowadzone we współczesnej humanistyce. Nowe badania nad archiwami i rzeczami, „zwrot archiwalny” i „materialny” jak też studia nad tkanką miasta są tu właściwymi tropami interpretacyjnymi.

Praca w kolekcji Galerii Arsenał w Białymstoku to cykl 18 obrazów stanowiących wizualizację struktury archiwum zbudowanego z 18 zespołów. Zgodnie z zasadą pars pro toto na każdym z płócien znajduje się jeden obiekt reprezentujący większą całość. Ów cykl portretów rzeczy to szczególna lekcja anatomii: rozbiór funkcjonowania, mechanizmów sprawowania władzy i ideologicznych podstaw białoruskiego reżimu. Shabohin zbiera ślady strachu, patriarchalnej postawy władz, niestabilności ekonomicznej państwa, propagandy, konserwatyzmu białoruskiej kultury, inwigilacji obywateli, aktów terroru, a także przejawów buntu społecznego. W archiwalnym zacięciu wybiega też w przyszłość, badając, w ramach 18. zespołu, granice działania władzy i szkicując scenariusze jej upadku.

Izabela Kopania

Seria 18 płócien jest częścią wielkoskalowego cyklu Praktyki podporządkowania [autorski projekt archiwum-muzeum]. Na płótnach w technice grisaille są namalowane banalne przedmioty znalezione w Mińsku w Białorusi. Każdy z obiektów jest obrazem-dowodem symbolizującym ten czy inny aspekt jednej z 18 części archiwum. Wszystkie części mają pewien system pojęciowy: odniesienie do teorii politycznej, biologii, badań urbanistycznych i mitologii.

Pierwsza część projektu poświęcona jest procesowi powstawania konfliktu społecznego i strachu. Z lękiem artysta dosłownie łączy wyjście w przestrzeń publiczną, proces otwierania drzwi swojego mieszkania, ponieważ cała przestrzeń publiczna na Białorusi jest ściśle regulowana przez władze, w tym klatka schodowa i podwórko.

Druga część opowiada o cynicznym stosunku białoruskiej patriarchalnej władzy do roli kobiet. Państwo jest w permanentnej pogoni za wzrostem liczby urodzeń, podczas gdy na wielu obszarach dochodzi do naruszenia praw kobiet. Płótno pokazuje pusty laktator.

Trzecia część opowiada o sercu demokracji i centrum miasta. Płótno jest namalowane na podstawie fotografii przedstawiającej dwa worki śmieci na placu Zwycięstwa – głównym placu ideologicznym Białorusi.

Kolejne płótno przedstawia kawałek chleba, w którym ptaki wydziobały dziurę. Dalej gołębie boją się dziobać chleb, ponieważ przypomina im paszczę zwierzęcia. Jest to wymowna ilustracja lęków Białorusinów, którzy gromadzą pieniądze i boją się wydawać je w warunkach niestabilnej gospodarki. Obraz znajduje się w czwartej części poświęconej problemowi centralizacji. Ta część obejmuje przedmioty znalezione na ziemi na terenie całego Mińska.

Piąta część poświęcona jest krytyce pionowego systemu politycznego na Białorusi. Płótno pokazuje dolną szczękę, której lewa strona jest zmutowana, a druga jest niezdrowa – bezpośredni portret białoruskiego rządu w przeciwieństwie do opozycji.

Szósta część poświęcona jest krytyce systemu patriarchalnego i ironizowaniu na temat fallocentryzmu białoruskiej kultury.

Siódma część mówi o tworzeniu i wzmacnianiu ideologicznych nadbudów oraz procesów budowania narodu. Gaz jest najważniejszym zasobem geopolitycznym regionu, podstawą białoruskiej ideologii.

Na kolejnym płótnie przedstawiona jest graniasta szklanka, za pomocą której artysta w ciągu trzech lat podsłuchiwał przez ścianę sąsiadów. Jest to bezpośredni symbol „przezroczystego” i wielostronnego nadzoru wszystkich nad wszystkimi – oczywisty obraz totalnej kontroli, której jest poświęcona ósma część.

Dziewiąta część opowiada o znacznym wpływie propagandowej maszyny Białorusi na codzienne życie obywateli. Płótno przedstawia radio, w którym ojciec artysty na początku lat 90. przechowywał pieniądze. Przez to radio ojciec usłyszał o nagłym kryzysie finansowym – wszystkie pieniądze schowane w odbiorniku utraciły wartość w ciągu kilku dni. Pieniądze pozostały w środku radia.

Dziesiąty rozdział jest całkowicie poświęcony krytycznej analizie oblicza Mińska i estetycznego projektu władz białoruskich. Traktuje o tym obraz Społeczny marmur. Tak artysta nazywa praktykę czyszczenia podziemnych przejść w Mińsku [przez służby], które, nie będąc w stanie zmyć korozyjnych graffiti z marmurowych ścian, zasłaniają je tanią folią z rysunkiem marmurowego wzoru.

Jedenasta praca jest częścią rozdziału „Zgniły socjalizm”, który opowiada o ekonomicznych przykładach niesprawiedliwości na Białorusi.

Dwunasta część opowiada o działaniach służb specjalnych władz Białorusi: o działalności KGB, gwałcie w wojsku, agresji ze strony policji itd.

Trzynasta część opowiada o konserwatywnej kulturze białoruskiej i o tym, jak za jej pomocą powstają nadbudowy ideologiczne.

Czternasta część opowiada o tym, jak na Białorusi i w innych podobnych autorytarnych państwach rząd zaczyna przeciwstawiać obywateli wewnętrznemu wrogowi (homoseksualiści, „darmozjady”, Romowie, bezdomni, feministki, opozycjoniści itd.).

Żarówka pękająca z powodu spadku napięcia jest symbolem piętnastej części, która pokazuje wzrost napięcia na Białorusi, procesy „dokręcania nakrętek” i wprowadzenie mechanizmów kontrolnych.

Złamany nóż dokładnie przekazuje koncepcję szesnastej części, która poświęcona jest analizie kryzysów gospodarczych na Białorusi oraz regresji systemów opiekuńczych i ochronnych.

W siedemnastym rozdziale opisano, w jaki sposób na Białorusi doszło do aktów terroru państwowego na tle kryzysu i upadku systemu z jednej strony – oraz aktywizmu wśród społeczeństwa obywatelskiego z drugiej.

Ostatnia, osiemnasta część zawiera obrazy i przedmioty, które mówią o granicach działalności władz białoruskich, przewidują scenariusze ich ostatecznego upadku.

Projekt „Praktyki podporządkowania” poświęcony jest badaniu i wizualizacji mechanizmów władzy. Pierwotnie był on autorską kolekcją zwykłych przedmiotów, zebranych w przestrzeniach publicznych i prywatnych Mińska, oraz ich zdjęć. Za każdą rzeczą kryje się – na pierwszy rzut oka – zwyczajna historia zetknięcia się jednostki z państwem i dowód na to, jak panująca ideologia podporządkowuje sobie wolę obywateli. Znalezione przedmioty ready made przedstawiają więc lęki i traumy społeczeństwa, dlatego całemu zbiorowi nadano tytuł Terror Ready-Made Collection.

Eksponaty kolekcji niczym poszlaki świadczą o zgubnych relacjach podporządkowania między państwem a jednostką. Demonstrują przy tym nieheroiczny i banalny charakter tego typu praktyk: na obraz przemocy i agresji składają się codzienne doświadczenia obywateli oddane za pośrednictwem zwykłych przedmiotów, powszednich dekoracji i cielesnego ceremoniału.

Materiały do Terror Ready-Made Collection zaczęto gromadzić w 2011 r. Z czasem zbiór obiektów uzupełniono o dokumentacje akcji, hasła, zdjęcia ludzi, schematy i teksty. Wiele obrazów opartych jest na obserwacjach i doświadczeniach znajomych artysty, jak również prawdziwych historiach mieszkańców oraz osób odwiedzających Białoruś.

Sergey Shabohin traktuje „Praktyki podporządkowania” jako autorskie archiwum-muzeum. Projekt jest poświęcony osobistemu doświadczeniu współistnienia na celowniku białoruskiej ideologii. Zdaniem artysty cała kolekcja może stać się ruchomym i przeobrażającym się muzeum „Praktyk podporządkowania”.

Fragment tekstu Sergeya Shabohina „O projekcie »Praktyki podporządkowania«”, opublikowanego w katalogu wystawy Sergey Shabohin. Praktyki podporządkowania / Practices of Subordination, Galeria Arsenał, Białystok 2016