Formy przetrwania Diany Lelonek to wizja świata (w tym świata sztuki) po kataklizmie. Narracja zorganizowana jest wokół kilku krótkich wiadomości mailowych. Zainspirowane zostały autentyczną korespondencją w sprawie odwołania, przesunięcia terminu bądź przeniesienia do Internetu planowanych wystaw, otrzymywaną przez artystkę od kuratorów i dyrektorów galerii po wybuchu pandemii Sars-Cov-2. Koronawirus na długie miesiące zamroził funkcjonowanie artystów i instytucji sztuki, produkcję i dystrybucję dzieł. Praca Lelonek to jeden z wielu możliwych scenariuszy przyszłości galerii, muzeów i artystów wobec problemów dotykających współczesne społeczeństwa: kryzysu klimatycznego, zapaści ekonomicznych i politycznych.

W filmie korespondenci artystki relacjonują, jak radzą sobie nowej rzeczywistości – gdy z powodu kryzysu cofnięto finansowanie instytucji kultury, a część z nich wręcz zamknięto. Z pokorą i zrozumieniem przyjmują fakt, że w obliczu suszy i w ramach pomocy humanitarnej muzea i galerie muszą pełnić ważniejsze funkcje. Sale wystawowe zamienia się w szklarnie bądź urządza w nich mieszkania dla ofiar katastrofy. Na terenach wokół budynków uprawiane są warzywa i owoce, na dachach ustawiane ule. Gmachy stopniowo przejmuje natura: sale porasta mech, drzewa przebijają poszycia dachów, w pomieszczeniach znajdują schronienie zwierzęta. Pracownicy zajmują się renaturalizacją rzek i likwidacją rowów melioracyjnych. Inni, by przetrwać, zapadają w stan hibernacji i szukają nowych form symbiozy z naturą: przyglądają się ptakom, uprawiają warzywa, zbierają kłącza i bulwy; niektórzy mieszkają pod ziemią, a ich ciała „zrastają się z korzonkami i łączą z grzybnią”. Paradoksalnie jednak owo spowolnienie traktują jak wyzwolenie. Teraz „żyją naprawdę”: bez stresu, starań o granty i zmagań z niedomykającym się budżetem. W Formach przetrwania silnie wybrzmiewa krytyka polityki kulturalnej państwa, niedofinansowania instytucji kultury. „Żyjemy bardzo skromnie, mamy w tym wprawę” – słyszymy.

Płynącemu z offu kobiecemu głosowi, naśladującemu lektorki filmów przyrodniczych, towarzyszą utopijne ujęcia przyrody. Człowiek jest tu niewidoczny, nie ma żadnych śladów jego interwencji. Idylliczne, spokojnie zmieniające się krajobrazy przenika jednak niepokój. Dźwięki natury nie przynoszą ukojenia. Świat po katastrofie daleki jest od idealnego.

Z Formami przetrwania powiązana jest renderowana fotografia Wyjście ludzi z galerii. Jej tytuł i warstwa przedstawieniowa nawiązują do dystopijnej panoramy fotograficznej Zbigniewa Libery Wyjście ludzi z miast (2010). Postapokaliptyczna wizja świata bez sztuki to obraz powolnego anektowania cywilizacji przez naturę. Scena osadzona została na zaśmieconym dziedzińcu Galerii Arsenał w Białymstoku, do zdjęcia pozowali pracownicy tej instytucji. Gmach obraca się w ruinę, ze ścian odpada tynk, okna zabite są deskami. Z dziur w dachu wystają gałęzie drzew, dachówki porasta trawa. Brudni, okutani w łachmany ludzie wynoszą z wnętrza zdezelowane sprzęty. W pracy Lelonek ciężka sytuacja finansowa i niepewna przyszłość instytucji kultury metaforyzuje się w wizji agonii Arsenału. Poza kwestią bieżących kryzysów w Wyjściu ludzi z galerii ostrożnie można dostrzec także inny wątek: sporu dotyczącego relacji natury i kultury/sztuki, toczącego się od stuleci m.in. na płaszczyźnie teorii sztuki. Praca Lelonek to współczesny akord tych dyskusji, odnoszący się nie tyle do zagadnień estetyki i natury obrazowania, co społecznych uwarunkowań tworzenia sztuki.

Izabela Kopania